โสณสฺส ปพฺพชฺชากถา

[243] ‘‘มกฺขิโต’’ติ อิมินา ผุรติ วิปฺผารติ พฺยาเปตีติ ผุโฏติ วุตฺเต ผุรธาตุยา วิปฺผารณํ นาม มกฺขิตตฺโถติ ทสฺเสติฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ อิมินา คาโว อาหนนฺติ เอตฺถาติ ควาฆาตนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสภิฯ ตนฺติสฺสเรติ ตนฺติยา คุณสฺส สเรฯ วาทนกุสโลติ วาทเน กุสโลฯ ขรมุจฺฉิตาติ ขเรน มุจฺฉิตาฯ ‘‘สรสมฺปนฺนา’’ติ อิมินา สโร เอติสฺสมตฺถีติ สรวตี, วีณาติ ทสฺเสติฯ กมฺมญฺญาติ เอตฺถ กมฺมสทฺทโต ขมตฺเถ ญฺญปจฺจโยติ อาห ‘‘กมฺมกฺขมา’’ติฯ มนฺทมุจฺฉนาติ มนฺเทน มุจฺฉนาฯ สเม คุเณติ เอตฺถ สโม นาม มชฺฌิโม, คุโณ นาม มุขฺยโต วีณาย ชิยา, อุปจารโต สโรติ อาห ‘‘มชฺฌิเม สเร’’ติฯ วีริยสมถนฺติ เอตฺถ วีริยญฺจ สมโถ จาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘วีริยสมฺปยุตฺตํ สมถ’’นฺติฯ อิมินา วีริเยน สมฺปยุตฺตํ สมถํ วีริยสมถนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘วีริยํ สมเถน โยเชหี’’ติ อิมินา วีริเยน สมถํ โยเชหีติ อตฺโถปิ ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อินฺทฺริยานญฺจ สมตนฺติ เอตฺถ สทฺธาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยาเนว คเหตพฺพานิ, น อญฺญานีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยาน’’นฺติฯ ‘‘สมภาว’’นฺติ อิมินา ตาปจฺจโย ภาวตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ ‘‘อินฺทฺริยานํ สมต’’นฺติปาเฐ, สทฺธาทีสุ อินฺทฺริเยสุ วาฯ ตตฺถ จ นิมิตฺตํ คณฺหาหีติ เอตฺถ ภาเวนภาวลกฺขเณ ถปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมิํ สมเถ สตี’’ติฯ อาทาเส สติ มุขพิมฺเพน กตฺตุภูเตน อุปฺปชฺชิตพฺพํ อิว, ตสฺมิํ สมเถ สติ เยน นิมิตฺเตน กตฺตุภูเตน อุปฺปชฺชิตพฺพนฺติ โยชนาฯ สมถสฺส นิมิตฺตํ สมถนิมิตฺตํ, อินฺทฺริยานํ สมภาโวฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ สมถนิมิตฺตาทีนิ จตฺตาริ เอกเสเสน วา สามญฺญนิทฺเทเสน วา ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ

[244] อญฺญํ พฺยากเรยฺยนฺติ เอตฺถ อญฺญํ พฺยากโรนฺโต อตฺตานํ ‘‘อรหา อห’’นฺติ ชานาเปตีติ อาห ‘‘อรหา อห’’นฺติ ชานาเปยฺย’’นฺติฯ

ฉ ฐานานีติ เอตฺถ ฐานสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘ฉ การณานี’’ติ ฯ ‘‘ปฏิวิชฺฌิตฺวา’’ติอาทินา อธิมุตฺโตติ ปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติฯ สทฺทตฺโถ ปน อธิมุจฺจตีติ อธิมุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อรหตฺตํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ วิตฺถาโรฯ อสมฺโมโหตีติ เอตฺถ อาการตฺถวาจโก อิติสทฺโท ปุพฺพปเทสุปิ โยเชตฺวา ‘‘เนกฺขมํ อิติ วุจฺจตี’’ติอาทินา โยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘ปฏิเวธรหิต’’นฺติ อิมินา เกวลํ สทฺธามตฺตกนฺติ เอตฺถ มตฺตสทฺทสฺส นิวตฺเตตพฺพตฺถํ ทสฺเสติฯ ปฏิเวธปญฺญายาติ มคฺคปญฺญายฯ ‘‘อสมฺมิสฺส’’นฺติ อิมินา เกวลสทฺทสฺส อสมฺมิสฺสตฺถํ ทสฺเสติฯ ปฏิจยนฺติ เอตฺถ ปฏิสทฺโท อนุปจฺฉินฺนตฺโถ, จิธาตุ วฑฺฒนตฺโถติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ กรเณน วฑฺฒิ’’นฺติ, มคฺคปฏิเวเธน วีตราคตฺตาเยวาติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺนินฺนมานโสเยวาติ ตสฺมิํ ผลสมาปตฺติวิหาเร นินฺนมานโส เอวฯ

ลาภสกฺการสิโลกนฺติ เอตฺถ ลภนํ ลาโภ, สุฏฺฐุ กรณํ สกฺกาโร, สิโลกนํ วณฺณภณนํ สิโลโก, ลาโภ จ สกฺกาโร จ สิโลโก จ ลาภสกฺการสิโลกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุปจฺจยลาภญฺจา’’ติอาทิฯ เตสํเยวาติ จตุนฺนํ ปจฺจยานเมวฯ ‘‘สีลญฺจ วตญฺจา’’ติ อิมินา สีลพฺพตนฺติปทสฺส ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติฯ

ภุสสทฺทสฺส กลิงฺครตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘พลวนฺโต’’ติ ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ อิมินา เนวสฺสาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติฯ ‘‘คเหตฺวา’’ติ อิมินา ปริยาทิยนฺตีติ เอตฺถ ปริปุพฺพอาปุพฺพทาธาตุยา คหณตฺถํ ทสฺเสติฯ หีติ สจฺจํฯ กิเลสา กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เตสนฺติ กิเลสานํฯ อาเนญฺชปฺปตฺตนฺติ เอตฺถ อิญฺชนํ กมฺปนํ อิญฺชํ, น อิญฺชํ อเนญฺชํ, ตเมว อาเนญฺชํ, ตํ ปตฺตนฺติ อาเนญฺชปฺปตฺตนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อจลนปฺปตฺต’’นฺติฯ วยญฺจาติ จสทฺโท อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถติ อาห ‘‘วยมฺปิ อุปฺปาทมฺปี’’ติฯ

อุปาทานกฺขยสฺสาติ เอตฺถ อุปาทานกฺขยํ อธิมุตฺตสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปโยคตฺเถ สามิวจน’’นฺติฯ

‘‘อุปฺปาทญฺจ วยญฺจา’’ติ อิมินา อายตนุปฺปาทนฺติ เอตฺถ อุปฺปาทสทฺเทน วโยปิ อวินาภาวโต คเหตพฺโพติ ทสฺเสติฯ สมฺมาติ นิปาโต ญายตฺโถติ อาห ‘‘เหตุนา นเยนา’’ติฯ สนฺตจิตฺตสฺสาติ เอตฺถ สนฺตสทฺทสฺส เขทาทีสุปิ ปวตฺตตฺตา อิธ นิพฺพุตตฺเถ วตฺตตีติ อาห ‘‘นิพฺพุตจิตฺตสฺสา’’ติฯ อนุนยปฏิเฆหีติ อนุ ปุนปฺปุนํ อารมฺมเณ จิตฺตํ เนตีติ อนุนโย, ราโค, อารมฺมเณ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิโฆ, โทโส, อนุนโย จ ปฏิโฆ จ อนุนยปฏิฆา, เตหิฯ อิฏฺเฐ อนุนโย, อนิฏฺเฐ ปฏิโฆ โหตีติ สมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ

148. ทิคุณาทิอุปาหนปฏิกฺเขปกถา

[245] อญฺญํ พฺยากโรนฺตีติ เอตฺถ อญฺญสทฺโท สพฺพนามสุทฺธนามวเสน ทุวิโธฯ เตสุ อิธ สุทฺธนามํ, ตํ ปน พาเล จ ทารเก จ อรหตฺเต จ ปวตฺตติ, อิธ ปน อรหตฺเตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อรหตฺตํ พฺยากโรนฺตี’’ติฯ เยนาติ สภาเวนฯ อรหาติ ญายตีติ อรหาอิติ อตฺโถ ญายติฯ โสติ สภาโวฯ สุตฺตวณฺณนาโตเยวาติ องฺคุตฺตรฏฺฐกถาโต เอวฯ น อุปนีโตติ น อุปริ นีโตฯ เอกจฺเจ โมฆปุริสาติ เอกจฺเจสทฺโท อญฺเญปริยาโย, โมฆสทฺโท ตุจฺฉเววจโนติ อาห ‘‘อญฺเญ ปน ตุจฺฉปุริสา’’ติฯ ‘‘หสมานา วิยา’’ติ อิมินา หสมานกํ มญฺเญติ เอตฺถ มญฺเญสทฺโท วิยตฺโถติ ทสฺเสติฯ อสนฺตเมวาติ อวิชฺชมานํเยวฯ เอกปลาสิกนฺติ เอตฺถ ปลาสสทฺโท ปณฺณวาจโกฯ ปฏลํ นาม ปณฺณํ วิย โหติ, ตสฺมา ‘‘เอกปฏล’’นฺติ วุตฺตํฯ อสีติสกฏวาเหติ เอตฺถ อสีติ ปทํ สกฏปเทน สมฺพนฺธํ กตฺวา อสีติสกเฏหิ วหิตพฺเพติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ทฺเว สกฏภารา เอโก วาโห’’ติ อิมินา วาหานํ จตฺตาลีสภาวํ ทสฺเสติฯ สตฺตหตฺถิกญฺจ อนีกนฺติ เอตฺถ อนีกสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉ หตฺถินิโย จา’’ติอาทิฯ สตฺตนฺนํ หตฺถีนํ สมูโห สตฺตหตฺถิกํฯ สตฺตอนีกตฺตา เอกูนปญฺญาสหตฺถิโน โหนฺติฯ เตสุ สตฺต หตฺถิโน, ทฺวาจตฺตาลีส หตฺถินิโย โหนฺติฯ ทฺวิคุณาติ เอตฺถ คุณสทฺโท ปฏลตฺโถติ อาห ‘‘ทฺวิปฏลา’’ติฯ คุณงฺคุณูปาหนาติ เอตฺถ ทฺวิคุณติคุณานํ วิสุํ คหิตตฺตา ปาริเสสโต คุณงฺคุณภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุปฏลโต ปฏฺฐาย วุจฺจตี’’ติฯ คุณงฺคุณูปาหนาติ ปฏลปฏลา อุปาหนา, พหุปฏลา อุปาหนาติ อตฺโถฯ อุกาเรน สห โยเชตฺวา คกาโร สชฺฌายิตพฺโพ จ ลิขิตพฺโพ จฯ อิทานิ โปตฺถเกสุ ปน อุกาโร น ทิสฺสติฯ

149. สพฺพนีลิกาทิปฏิกฺเขปกถา

[246] สพฺพาว นีลิกาติ สพฺพาว อุปาหนาโย นีลิกา, สพฺพฏฺฐาเนสุ นีลเมตาสนฺติ สพฺพนีลิกาติปิ กาตพฺโพฯ ตตฺถ จาติ เตสุ นีลิกาทีสุ จฯ อุมฺมารปุปฺผสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ เอติสฺสาติ อุมฺมารปุปฺผวณฺณาฯ เอวํ เสเสสุปิฯ อทฺทาริฏฺฐกวณฺณาติ เอตฺถ อทฺโทติ อลฺโลฯ อริฏฺโฐติ เผณิลรุกฺโข วา กาโก วา, ตสฺมา อทฺโท อลฺโล อริฏฺโฐ เผณิลรุกฺโข, กาโก วาติ อทฺทาริฏฺโฐ, ตเทว อทฺทาริฏฺฐโก, อทฺทาริฏฺฐกสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ เอติสฺสาติ อทฺทาริฏฺฐกวณฺณา ฯ เอตาสูติ สพฺพนีลิกาทีสุฯ ปุญฺฉิตฺวาติ ปริมชฺชิตฺวาฯ อปฺปมตฺตเกนาปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวเนฯ สพฺพนีลาทิเก ภินฺเน กา นาม กถาติ อตฺโถฯ

‘‘ยาสํ วทฺธาเยว นีลา’’ติ อิมินา นีลกา วทฺธิกา เอตาสนฺติ นีลกวทฺธิกาติ ฉฏฺฐีพาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติฯ วทฺธิกาติ จ นทฺธิฯ สา หิ อุปาหนตลโต วทฺธยตีติ วทฺธิกาติ จ อุปาหนตลํ พนฺธติ อิมายาติ วทฺธิกาติ จ วุจฺจติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปีตกวทฺธิกาทีสุฯ เอตาโยปีติ นีลกวทฺธิกาทิกา อุปาหนาโยปิฯ ตเลติ อุปาหนาย ตเลฯ ‘‘ขลฺลกํ พนฺธิตฺวา’’ติ อิมินา ขลฺลเกน พนฺธิตพฺพาติ ขลฺลกพทฺธาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ โยนกอุปาหนาติ โยนกชาตีนํ มนุสฺสานํ อุปาหนาฯ ปลิคุณฺเฐตฺวาติ ปริสมนฺตโต เวเฐตฺวาฯ ‘‘อุปริ…เป.… ชงฺฆ’’นฺติ อิมินา ปุฏพทฺธโต วิเสสํ ทสฺเสติฯ ตูลปิจุนาติ ตูลสงฺขาเตน ปิจุนาฯ